Zakaz konkurencji to często stosowana klauzula w umowach z pracownikami oraz kontrahentami, mająca na celu ochronę interesów firmy. W przypadku umowy o pracę Kodeks pracy  jasno określa, że po jej zakończeniu zakaz konkurencji musi wiązać się z wynagrodzeniem (odszkodowaniem) dla byłego pracownika. Sytuacja wygląda jednak inaczej w umowach cywilnoprawnych, takich jak umowa zlecenie czy umowa B2B. Czy można wprowadzić zakaz konkurencji bez ekwiwalentu? Kiedy takie postanowienie jest ważne, a kiedy może zostać uznane za nieważne lub nieskuteczne? W niniejszym artykule wyjaśniam kluczowe aspekty prawne oraz praktyczne konsekwencje braku wynagrodzenia za zakaz konkurencji.

Autor bloga:
Maciej Lipiński
radca prawny

+48 502 125 029
m.lipinski@lipinskiwalczak.pl

Wynagrodzenie za zakaz konkurencji

Wynagrodzenie za zakaz konkurencji w Polsce jest regulowane przez Kodeks pracy oraz czasami przez Kodeks cywilny, w zależności od rodzaju umowy, na podstawie której obowiązuje zakaz konkurencji.

Zakaz konkurencji w stosunku pracy

Regulacje dotyczące zakazu konkurencji w przypadku pracowników znajdują się w art. 101¹-101⁴ Kodeksu pracy.

Zgodnie z art. 101¹ Kodeksu pracy pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowę o zakazie konkurencji na czas trwania stosunku pracy. W takim przypadku nie ma obowiązku wypłaty wynagrodzenia z tego tytułu, ponieważ zakaz konkurencji wynika z obowiązku lojalności wobec pracodawcy. Jednak zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy, wynikający z art. 101² Kodeksu pracy, wymaga pisemnej umowy określającej okres obowiązywania zakazu oraz wysokość odszkodowania. Przepis ten określa również, że wynagrodzenie dla byłego pracownika nie może być niższe niż 25% wynagrodzenia otrzymanego przed rozwiązaniem umowy o pracę przez okres objęty zakazem. Może być wypłacane jednorazowo lub w ratach.

Zakaz konkurencji w umowach cywilnoprawnych

W przypadku umów cywilnoprawnych, takich jak np. umowa zlecenie, umowa o dzieło, umowa agencyjna,  umowa B2B , nie obowiązują przepisy Kodeksu pracy, można natomiast stosować zasady ogólne wynikające z art. 353¹ Kodeksu cywilnego (swoboda umów). Swoboda umów oznacza, że strony mogą dowolnie kształtować treść umowy, o ile nie jest ona sprzeczna z ustawą, zasadami współżycia społecznego ani naturą stosunku prawnego. Zasada swobody umów daje zatem stronom swobodę określenia treści umowy.  Zakaz konkurencji musi być jednak uzasadniony i proporcjonalny, nie może nadmiernie ograniczać swobody działalności gospodarczej. Wynagrodzenie za zakaz konkurencji nie jest wymagane, ale strony mogą się na nie umówić.

Zakaz konkurencji bez wynagrodzenia – co mówią sądy w wydawanych orzeczeniach

Kluczowy dla oceny czy zakaz konkurencji może istnieć bez wynagrodzenia jest wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2013 roku, sygn. akt V CSK 30/13, w którym Sąd orzekł:

„To, że w kodeksie cywilnym nie ma szczegółowej regulacji odnoszącej się do tego stosunku prawnego wprost świadczy o woli ustawodawcy dopuszczenia szerokiego zakresu swobody kontraktowej która umożliwi ukształtowanie umowy w sposób odpowiadający celowi gospodarczemu i indywidualnym interesom stron”.

W tym samym wyroku czytamy także, że:

„Klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej”.

Na kanwie tego wyroku kształtowała się linia orzecznicza w kolejnych latach. Szczególnie istotny może być w tym przypadku także wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 września 2018 r., sygn. akt VII AGa 38/18. W uzasadnieniu tego wyroku przeczytać możemy m.in.: „Nie ma wątpliwości, że co do zasady strony mogą do umownego stosunku prawnego wprowadzić postanowienia obejmujące klauzulę konkurencyjną, tj. dotyczącą niepodejmowania przez jedną ze stron działalności o charakterze konkurencyjnym. Regulacja prawna umowy o świadczenie usług, jak również umowy zlecenia, nie zawiera zakazu stosowania tego rodzaju klauzul, nie wprowadza też w tym zakresie żadnych ograniczeń co do granic swobody kontraktowej. Szczególnie zatem profesjonalni uczestnicy obrotu gospodarczego mają możliwość takiego ukształtowania stosunku prawnego, który będzie odpowiadał zarówno ich ogólnemu interesowi gospodarczemu, jak i indywidualnym interesom kontrahentów. W judykaturze rozważana była kwestia dopuszczalności zamieszczenia w umowie klauzuli konkurencyjnej bez ekwiwalentu. Przyjmuje się, że jest to co do zasady dopuszczalne, bowiem z zasady swobody umów wynika też przyzwolenie na nierówność stron. Jeżeli takie postanowienie jest wyrazem woli stron, a nie np. narzucenia w wyniku nieuczciwego wykorzystania przewagi kontraktowej, to zasadniczo nie wymaga ono istnienia szczególnych okoliczności, które miałby usprawiedliwiać wprowadzenie do stosunku prawnego tego rodzaju klauzuli”.

Czy zakaz konkurencji musi być płatny?

Podsumowując, w przypadku umowy o pracę, zakaz konkurencji musi być płatny, jeśli obowiązuje po ustaniu stosunku pracy. Pracownikowi przysługuje wówczas odszkodowanie w wysokości co najmniej 25% wynagrodzenia otrzymywanego przed rozwiązaniem umowy o pracę.

W przypadku umów cywilnoprawnych (np. umowa zlecenie, umowa B2B, umowa o dzieło), nie ma ustawowego obowiązku wypłaty wynagrodzenia za zakaz konkurencji. Jednak istotne są okoliczności, takie jak zakres ograniczeń, czas trwania zakazu oraz interesy stron. Jeśli do zawarcia zakazu konkurencji dochodzi przy wykorzystaniu przez stronę swojej silnej pozycji lub jego konstrukcja jest niezgodną z zasadami współżycia społecznego, to może on zostać podważony. W orzecznictwie pojawiały się wyroki, które uznawały za nieważne klauzule dot. zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej po wygaśnięciu umowy, jeżeli nie przewidziano za nie ekwiwalentu.

Czy można zawrzeć umowę zlecenie bez wynagrodzenia?

Tak, jednak dla ważności takiego zakazu należy spełnić pewne warunki. Najważniejszą jest zasada, która mówi, że zakaz konkurencji nie może nadmiernie ograniczać swobody działalności gospodarczej zleceniobiorcy. Jeśli zakaz konkurencji byłby zbyt szeroki i jednocześnie bez ekwiwalentu, to sąd może uznać go za nieważny. O czym jeszcze musi pamiętać zleceniodawca decydujący się na podpisanie umowy o zakazie konkurencji bez wynagrodzenia?

#1) Precyzyjny zakres – zakaz konkurencji bez wynagrodzenia powinien być precyzyjnie określony, zawierać jasne wskazanie jakie działania uznaje się za konkurencyjne. Nie może obejmować zbyt szerokiego zakresu działań, bo może zostać uznany za nieproporcjonalny i nieważny.

#2) Niezbyt długi – jak wyczytać można na bazie dotychczasowego orzecznictwa zakaz konkurencji bez wynagrodzenia na okres do 6–12 ew. 18 czy 24 miesięcy po zakończeniu umowy jest dopuszczalny, jednak zbyt długi okres bez wynagrodzenia może być uznany za naruszający zasady współżycia społecznego.

#3) Możliwość zarobkowa – jeśli zakaz konkurencji bez wynagrodzenia znacząco ograniczać będzie możliwość zarobkowania zleceniobiorcy, to brak wynagrodzenia może być przesłanką do uznania go za nieważny.

#4) Równość stron – jeśli zleceniobiorca jest stroną słabszą (np. ma ograniczoną możliwość negocjowania warunków), sąd może stanąć po jego stronie i unieważnić zakaz. Warto więc zadbać o tego rodzaju równouprawnienie w umowie.

Podsumowując, zawarcie umowy cywilnoprawnej z klauzulą zakazu konkurencji bez wynagrodzenia jest dopuszczalne, ale może budzić wątpliwości prawne, dlatego warto skonsultować jej treść z wyspecjalizowanym prawnikiem. Ekspert pomoże precyzyjnie sformułować postanowienia tak, aby były zgodne z zasadą swobody umów, a jednocześnie nie naruszały zasad współżycia społecznego ani nie zostały uznane za nieważne przez sąd.

Prawnik oceni planowany zakres zakazu, jego czas trwania oraz potencjalne ryzyko unieważnienia, dzięki czemu umowa będzie skuteczna i zgodna z obowiązującymi przepisami.

Kim jestem?

Maciej Lipiński

Jestem radcą prawnym i wieloletnim praktykiem z tematyki nieuczciwej konkurencji. Niezależnie od tego, czy jesteś pokrzywdzony czy pozwanym, oferujemy Ci profesjonalne doradztwo prawne oraz kompleksową reprezentację w procesach sądowych.

Tel.+48 502 125 029
Mail: m.lipinski@lipinskiwalczak.pl